مجموعه‌ی غزلیات مولانا
دیوان شمس تبریزی یا دیوان کبیر، دیوان اشعار مولانا است. این مجموعه شعر شامل حدود ۳۲۳۰غزل،۱۹۹۴ رباعی و 44 ترجیع. دیوان شمس تبریزی در خاندان مولانا و سلسله‌ی مولویه از دیرباز به عنوان دیوان کبیر شناخته می‌شده.درباره‌ی اطلاق عنوان شمس تبریزی به این اثر به نظر می‌رسد. دلیل خطاب‌های فراوان مولانا به شمس در این کتاب بوده و بعدها عنوان دیوان کبیر را بر آن اطلاق کرده‌اند.[۱]
لینک معرفی گزیده‌ی غزلیات شمس بر اساس وزن عروضی (خورشید انوار)
لینک مجموعه‌ی غزلیات شمس خورشید انوار
نسخه‌های دیوان شمس
نسخه‌های متعددی از این دیوان از قدیم نزد اهل ذوق و خانقاهیان وجود داشته است. که به تناسب مجالس سماع معمولاً به ترتیب وزن اشعار ترتیب داده شده بود.
این کتاب پس از رواج صنعت چاپ با عنوان دیوان شمس تبریزی یا کلیات شمس تبریزی چندین بار در ایران و هند به چاپ رسیده‌است. آخرین، جامع‌ترین و درست‌ترین چاپ آن با بهره‌گیری از ۱۲ نسخه قدیمی و مهم به‌ترتیب حروف قافیه [حرف آخر بیت]، و با ترتیب بحور هر حرف، به وسیله‌ی بدیع‌الزمان فروزانفر اولین بار توسط انتشارات دانشگاه تهران منتشر شد.[۲]
در این مجموعه‌ی ده جلدی هفت جلد اول شامل غزلیات، ترجیعات و ترکیبات و انتهای جلد هفتم فرهنگ نوادر لغات دیوان و جلد هشتم آن شامل مجموعه رباعیات و نیز دو جلد آخر به دفهرست‌ها اختصاص داده شده.[۳] نسخه‌ی فروزانفز شامل 33360 بیت است.
در دیوان شمس تبریزی بعضی غزل‌ها فاقد تخلص است و در بعضی غزل‌ها خمُش، خامُش و خاموش و خمش‌کن در پایان غزل دارد. که (خمش به نظر بعضی مولانا پژوهان تخلص مولاناست) تخلص مولوی است. حدود صد غزل یا کمتر به نام حسام‌الدین چلبی و نیز صلاح‌الدین زرکوب است، و تعداد بسیار زیادی از غزل‌های مولانا به نام شمس و شمس تبریز و شمس‌الحق تبریز است.[۴]
ویژگی کتاب غزلیات مولانا
مولانا در دیوان غزلیات با مولانای مثنوی که لحن وعظ و تعلیم دارد کاملا فاصله دارد. و بیشتر به قلندری شوریده حال می‌ماند، که به سنت‌های ادبی مقید و پای‌بند نیست. در اشعار او حتی گاهی تعابیر غریب و نامانوس پیدا می‌شود و یا سخنانی که با وقار و متانت یک شیخ عارف سازگار نیست. شعر او به سیل شبیه است. سیلی از روح که در مسیر خود نه سنت شعری نه متانت و وقار شیخی هیچ چیز باقی نمی‌گذارد. در واقع این روح سرکش اوست که جاری می‌شود و به مصداق از کوزه همان برون تراود که در اوست. گنج‌های حکمت درون مولانا را آشکار می‌کند.5
البته، در طول زمان غزل‌های بسیاری به این مجموعه افزوده شده است.(غزل‌های الحاقی)
مجموعه‌ی غزلیات مولانا
پی نوشت‌ها
- غزلیات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر: محمدرضا شفیعی کدکنی، ص ۴۳ مقدمه.
- کلیات شمس یا دیوان کبیر، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم ۱۳۶۳، مقدمه مصحّح.
- گزیده غزلیات شمس، جلال الدین محمد بلخی، به کوشش: محمدرضا شفیعی کدکنی، انتشارات امیرکبیر، چاپ پانزدهم ۱۳۸۱، ص بیست‌ونه پیشگفتار.
- غزلیات شمس تبریز، مقدمه، گزینش و تفسیر: محمدرضا شفیعی کدکنی، ص ۴۵ مقدمه.
- برگرفته از مقدمه‌ی استاد زرین کوب بر دیوان شمس تبریزی به تصحیح استاد فروزانفر انتشارات صدای معاصر ص .67