خورشید اَنوار

از قدیم‌الایام در بین شاعران و سخنوران رسم بر این بوده است که اشعار را بر اساس حروف الفبا مرتب می‌کرده‌اند. در این شیوه آخرین حرف آخرین کلمه، مبنای کار بود. یعنی اگر آخرین حرف آخرین کلمه “الف” باشد نسبت به وقتی که “ب” باشد تقدم دارد.

به همین ترتیب اولین غزل از دیوان غزلیات مولانا (دیوان شمس) غزلی به مطلع (اولین بیت غزل) زیر است.

ای رستخیز ناگهان وی رحمت بی‌منتها                        ای آتشی افروخته در بیشه اندیشه‌ها

و غزل‌هایی که آخرین حرف مصراع اولشان “ب” است پس از آخرین غزل مختوم به “الف” قرار دارند.

لذا در دیوان غزلیات مولانا پس از ۲۹۰ غزل مختوم به “الف” اولین غزل مختوم به “ب” آمده.

بی یار مهل ما را بی‌یار مخسب امشب                  زنهار مخور با ما زنهار مخسب امشب

 تا جایی که غزلیات مختوم به “ب” هم به پایان می‌رسند. ترتیب‌بندی غزلیات به همین ترتیب ادامه می‌یابند. تا پایان دیوان غزلیات مولانا

این شیوه با اندک تفاوت‌هایی در همه‌ی مجموعه‌های شعری به کار رفته است.

کسانی که این روش را ابداع کرده‌اند. حتما منافعی را در نظر داشته‌اند و بر اساس آن چنین شیوه‌ای را در پیش گرفته‌اند. اما مثل عموم شیوه‌های مفید بشری که از عیوبی خالی نیستند. این شیوه‌ی ترتیب بندی هم باعث مسائل و مشکلاتی هم شده است.

برای مثال تصور کنید اگر غزلیات حافظ بر اساس ترتیب زمانی سرایش مرتب شده‌بودند. چقدر از ابهامات زندگی شخصی و سیر تحول فکری و تاریخ زمان حافظ بر ما آشکار می‌شد؟!

به هر صورت گویا همواره زندگی انسان اینگونه بوده که براساس آنچه اکنون درک می‌کند و نیاز دارد تصمیم می‌گیرد و کاری انجام می‌دهد و چه بسا درآینده این شیوه‌های متداول با تغییرات همه جانبه‌ای که در ذهن و زندگی بشر روی می‌دهد غیر قابل استفاده شوند. و نیاز‌هایی جدید یا دیدگاهی نوین اشکالات شیوه‌های قدما را بر ملا کند. و اقتضائاتی تازه را ایجاب کند.

احتمالا آن چیزی که باعث شده اشعار بر اساس حروف الفبا ترتیب یابند امکان ساده‌تر جستجوی اشعار بوده است اما امروز که امکانات دیجیتال و وجود نسخه‌های الکترونیک که امکان انواع سرچ و جستجو را به خواننده‌ی شعر می‌دهد این نیاز را بر طرف کرده امکان استفاده از ترتیب بندی‌های دیگری را ایجاد کرده است.

به همین دلیل و با توجه به نکته‌ی بالا در طور چهار سال اخیر گاه متمرکز و گاه با فاصله مشغول خواندن گزینش و ترتیب‌بندی غزلیات شمس بوده‌ام حاصل این کار مجموعه‌ای است شامل حدود 15000 بیت  (یعنی کمی کمتر از نیمی از 36360 بیت) از ابیات دیوان شمس که “خورشید انوار” نام گرفته است.

ویژی‌های خاص گزیده‌‌ی غزلیات خورشید اَنوار عبارتند از:

1. بر خلاف همه‌ی دیوان شمس‌های موجود در بازار این مجموعه بر اساس وزن شعر ترتیب داده شده یعنی، همه‌ی غزلیات سروده شده مثلا در وزن  “مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن” فصلی جداگانه تحت همین عنوان قرار گرفته‌اند البته در این فصل که همه‌ی غزلیات وزن یکسانی دارند، ترتیب حروف الفبایی رعایت شده است. بنابر این در این مجموعه و در فصل مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن مُستَفعِلُن غزل:

 ای رستخیز ناگهان وی رحمت بی‌منتها        ای آتشی افروخته در بیشه اندیشه‌ها

به دلیل حرف آخر بیت که “الف” است از غزل:

رندان سلامت می‌کنند جان را غلامت می‌کنند        مستی ز جامت می‌کنند مستان سلامت می‌کنند

که با حرف د ختم می‌شود زودتر قرار داده شده است.

این موضوع مخصوصا برای اهالی موسیقی و کسانی که به سرودن شعر علاقه دارند می‌تواند بسیار مفید باشد.

• گزیده‌ی مورد نظر تفاوت‌هایی هم با گزیده‌های ارزشمند موجود دارد.

الف-

اولا ملاک گزینش در اینجا بیش از هر چیز سادگی غزل‌های انتخاب شده بوده و با توجه به حجم بسیار زیاد ابیات دیوان شمس این امکان وجود داشته که ما تعدادی زیاد از غزل‌ها را حذف کنیم. غزل‌هایی که کلمات دشوار، اصطلاحات خاص تاریخی، محلی و ناآشنا و کلمات عربی ترکی و امثالهم را در خود داشته حذف کنیم. و با این وجود در پایان مجموعه‌ی نسبتا بزرگی که نماینده‌ی همه‌ی جوانب این کتاب ارزشمند باشد باقی بماند.

ب-

در گزیده‌های موجود در بازار هر غزل یا انتخاب شده و یا حذف شده اما در گزینش ابیات ما اگر بر اساس ملاک‌ها معیار‌های مورد الف غزلی را انتخاب کردیم و برای مثال این غزل بیتی عربی یا دشوار داشته بیت یا ابیات دشوار حذف شده و باقی غزل در مجموعه‌ی انتخاب شده باقی مانده است.

ج-

در خلال گزینش ابیات نابی که مصداق لب لباب غزلیات شمس است انتخاب شده است و در انتهای مجموعه قرار می‌‍‌‌گیرد.

در طول زمانی که برای خواندن و گزینش این مجموعه از بین غزلیات این کتاب ارزشمند صرف کردم لذت‌ها بردم و در لحظه‌هایی شوق فریاد زدن این همه شکوه و زیبایی بر من چیره می‌شد. امیدوارم این کار ناچیز در جهت ساده‌تر شدن مواجهه با این کتاب تاثیری در بیشتر خوانده شده این کتاب داشته باشد. و من هم در این مسیر به قدر پر کاهی هم شده کاری کرده باشم.

محسن محمد

برای استفاده از گزیده‌ی غزلیات شمس خورشید اَنوار به لینک زیر مراجعه کنید.

http://nafireney.ir/p/7108

غزلیات شمس به تصحیح استاد فروزانفر