تاریخ ۲۱ خرداد ماه ۱۳۹۷

مدرس محسن محمد

خاک از دُردی نشیند زیرِ آب / خاک بین، کز عرش بگذشت از شتاب

آن لطافت، پس بدان کز آب نیست / جز عَطای مُبدعِ وَهّاب نیست

گر کند سُفلی هوا و نار را / ور ز گُل او بگذراند خار را

حاکم است و، یَفعَلُ الله مایَشا / او، ز عینِ درد انگیزد دوا

گر هوا و نار را سُفلی کند / تیرگی و دُردی و ثِقلی کند

ور زمین و آب را علوی کند / راهِ گردون را به پا مَطوی کند

پس یقین شد که تُعِزُّ مَن تَشا / خاکیی را گفت: پَرها بَرگُشا

آتشی را گفت: رَو ابلیس شو / زیرِ هفتم خاک، با تلبیس شو

آدمِ خاکی، برو تو بر سُها / ای بلیسِ آتشی رَو، تا ثَرا

چار طبع و علّتِ اُولا، نیَم / در تَصَرُّف دائِماََ من، باقیم

کارِ من بی علّت است و مُستقیم / هست تقدیرم نه علّت، ای سَقیم

عادتِ خود را بگردانم به وقت / این غبار از پیش، بنشانم به وقت

بحر را گویم که: هین، پُر نار شو / گویم آتش را که: رَو گُلزار شو

کوه را گویم: سبک شو همچو پَشم / چرخ را گویم: فرو دَر پیشِ چشم

گویم: ای خورشید، مقرون شو به ماه / هر دو را سازم، چو دو ابرِ سیاه

چَشمه‌ی خورشید را سازیم خشک / چَشمه‌ی خون را به فن، سازیم مُشک

آفتاب و مَه چو دو گاوِ سیاه / یوغ بر گردن ببندَشان اله

انکار فلسفی بر قِرائَتِ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا (آیه‌ی 30 سوره مُلک)

مُقریی می‌خواند از روی کتاب / ماوُکُم غَوراً، ز چشمه بندم آب

آب را در غَوْرها پنهان کنم / چشمه‌ها را خُشکِستان کنم

آب را در چشمه کی آرد دِگر / جز، منِ بی مِثلِ با فَضل و خطر

فلسفیِّ منطقیِّ مُسْتَهان / می‌گذشت از سوی مکتب آن زمان

چون که بشنید آیتِ، او از ناپسند / گفت: آریم آب را ما با کُلَند

ما به زخمِ بیل و تیزیِّ تَبر / آب را آریم از پستی، ز بَر

شب بِخُفت و دید او یک شیرمَرد / زد طپانچه، هر دو چشمش کور کرد

گفت: زین دو چشمه‌ی چشم، ای شقی / با تَبَر نوری در آ، اَر صادقی

روز برجَست و، دو چشمِ کور دید / نورِ فایِض از دو چشمش ناپدید

گر بنالیدی و مُسْتَغفِر شدی / نور رفته از کرَم، ظاهر شدی

لیک اِسْتِغفار هم در دست نیست / ذوقِ توبه نُقلِ هر سرمَست نیست

زشتیِ اعمال و، شومیِّ جُحود / راهِ توبه بر دلِ او بسته بود

دل به سختی همچو رویِ سنگ گشت / چون شکافد توبه آن را بَهرِ کشت

چون شُعَیبی کو، که تا او از دعا / بهرِ کِشتن خاک سازد کوه را؟

از نیاز و اعتقاد آن خلیل / گشت ممکن امرِ صَعْب و مُستَجیل

یا به دریوزه‌ی مَقُوقِس از رسول / سنگلاخی، مزرعی شد با اصول

همچنین بر عکسِ آن، انکارِ مَرد / مِس کند زَر را و، صُلحی را نبرد

کَهربای مَسخ آمد این دَغا / خاکِ قابل را کند و سنگ و حَصا

موضوعات کلی و محوری ابیات

ابیات بالا درباره‌ی محدودیت‌های عقل و نیز آفات اکتفای صرف به عقل سخن می‌گوید. در توضیح ابیات درباره‌ی نقد علیت، استقراء، سخن به می‌آید. ودر این بین از زندگی غزالی و امام الحرمین جوینی، و نیز فیلسوفی به نام دیوید هیوم کمک گرفته می‌شود.