یک بیت یک نکته ۲
محسن محمد
آرایهی حسن تعلیل یکی از آرایههای نسبتا پرکاربرد ادبی است. این آرایهی آرایهی ادبی است در گفتگوهای روزمره هم به کار میرود. حسن تعلیل به معنای دلیل و برهان نیکو آوردن است؛ هرچند که این دلیل و برهان، واقعی، علمی یا عقلی نباشد، و مبنای آن خیال باشد ولی در نظر خواننده یا شنونده این دلیل از دلایل و علتهای واقعی بهتر به نظر برسد.
به بیان دیگر وقتی شاعر یا نویسندهای دلیلی غیر واقعی امّا هنری و زیبا برای امری میآورد؛ طوری که مخاطبان را قانع کند، میگوییم از آرایهی《حسن تعلیل》استفاده شده.
نمونههایی از حسن تعلیل
| هنگام سپیدهدم خروس سحری | دانی ز چه رو همی کند نوحهگری | |
| یعنی که نمودند در آیینهی صبح | از عمر شبی گذشت و تو بیخبری |
در این رباعی زیبا خیام دلیل نوحهگری خروس را اعلام این خبر میداند که: از عمر شما شبی گذشته است و همچنان غافلانه مشغول کارهای بیهوده هستید.
یا دربیت زیر حافظ دلیل بارش ابر بهاری را بیثباتی دنیا میداند
| رسم بدعهدی ایّام چو دید ابر بهار | گریهاش بر سمن و سنبل و نسرین آمد |
یک بیت یک نکته ۲
در بیت زیر هم آرایهی حسن تعلیل وجود دارد یعنی دلیل خمیدهگی پیران جستجو در خاک برای یافتن جوانی ذکر شده است که این دلیل واقعی نیست بلکه خیالی و هنرمندانه است.
خمیده پشت از آن گشتند پیران جهاندیده که در خاک می جویند ایام جوانی را
در ابیات زیر هم آرایهی حسن تعلیل به کار رفته است.
بید مجنون در تمام عمر سر بالا نکرد حاصل بیحاصلی نبود به جز شرمندگی
آن زلف مشکبار بر آن روی چون بهار گر کوته است کوتهی از وی عجب مدار
شب در بهار، روی نهد سوی کوتهی وان زلف چون شب آمد و آن روی چون بهار
در این دو بیت معزی دلیلی برای کوتاهی زلف میآورد که واقعی نیست میگوید چون شب در فصل بهار کوتاه میشود و گیسوی معشوق مانند شب است و زلفش مثل بهار، به این دلیل گیسوانش کوتاه است.
یک بیت یک نکته ۲
