یک بیت یک نکته ۹

محسن محمد

معشوق محتشم در شعر عرفانی

پس از تحولات گوناگون سیاسی و اجتماعی در طی چند قرن(حدودا از قرن ششم تا قرن نهم) وقتی به تدریج عرفان وارد حوزه‌ی شعر فارسی شد جنبه‌های مختلف اندیشه و زبان را تحت تاثیر قرار داد و در واقع تمام ارکان شعر سبک خراسانی(شاعرانی مثل فرخی سیستانی، رودکی و منوچهری) وقتی به سبک عراقی(شاعرانی مثل حافظ و مولانا) رسید متحول شده بود.
ازجمله معشوق زمینی در شعر سبک خراسانی
به معشوق آسمانی در شعر سبک عراقی تبدیل شد.
در غزل سبک خراسانی فراق موضوعیت نداشت. چرا که معشوق زمینی و دست یافتنی بود. علاوه بر این معشوق معمولا از عاشق پایینتر بود و عاشق به راحتی می‌توانست به معشوق دست بیابد.

معشوق محتشم

طی سال‌های ابتدایی قرن هفتم غزل عاشقانه همچنان در کنار غزل عارفانه به حیات خود ادامه می‌دهد.(غزلیات سعدی را می‌شود از این دست به حساب آورد. غزل سعدی عاشقانه است و معشوقش زمینی هر چند گاهی بوی معشوق عرفانی از آن به مشام می‌رسد)
از همین دوره است که اصطلاح عشق مجازی و حقیقی هم به تدریج در متون ادبی و شعری جا باز می‌کند.
از ویژگی‌های شعر عارفانه یکی این که معنای سخن از ظاهر آن مهم‌تر است.

ای برادر قصه چون پیمانه است
معنی اندر وی مثال دانه است
دانه‌ی معنی بگیرد مرد عقل
ننگرد پیمانه را گر گشت نقل

شاعران عارف شاعری را دون شان خود می‌دانند.
سلطان ولد پسر مولانا شعر را به دو دسته‌ی “شعر شعرا” و “شعر اولیا” تقسیم کرد.
شعر عارفانه اگر چه سابقه‌ی طولانی داشت اما شعرایی با درجه‌ی مولانا به تدریج با ظهور سنایی و عطار به تدریج ظهور کردند.
همانطور که در ابیاتی که در ویدیو خوانده شد دیدیم بر خلاف معشوق دم‌دستی و زمینی سبک خراسانی، معشوق غزلیات سبک عراقی متعالی است، و حتی می‌توانیم بگوییم معشوق همان معبود است. لذا از عاشق مُستَغنی است. و این عاشق است که به او نیاز دارد.
عاشق موجودی ضعیف و فانی است و معشوق موجودی است ازلی ابدی است.

به همین دلیل عنوان معشوق محتشم برازنده‌ی معشوقان شعر و غزل عراقی است. معشوقی که در مقام ناز است و عاشقی در حالت نیاز است.

به قول حافظ:

از وی همه مستی و غرور است و تکبر

از ما همه بیچارگی و عجز و نیاز است

و باز به قول حافظ:
چو یار ناز نماید شما نیاز کنید

یک بیت یک نکته ۹